Nga: Fahri Xharra
Një pyetje shumë e rëndë që në fillim ,apo ende pa e filluar shkrimin. Sa më shumë po studjoj , mësoj ,po nxë aq më largë po iku nga vet kombi im i cili nuk e gjeti asnjë moment të qetë që ta sheh vetvetën sot , për ta krahasuar me të kaluarën dhe të nxjerrë mësimi historik se cila është mësuesja e jetës. Ne jemi aq kokëfortë sa që shtiremi se dimë shumë por krejtë e kemi në bazë të “mësuese” tanë të odave , të këngëve tona folklorike të cilat në një mënyrë të pa faktur janë munduar ta ruajnë të kalurën në mendjet tona. Ndikohemi shumë lehtë nga propagandat e huaja dhe biejmë viktimë e e pështjellimeve informative. Të shkruarën ua kemi lënë të tjerëve , të huajve që më lehtë të lozin me ne.
Ne vitin 1887 ka vdekur personi i fundit qe ka folur GJUHEN DALMATE (dalmatisht), ai ka jetuar ne ishullin Vela, ne Dalmaci Është quajtur Udina Burbur. Sipas ketij artikullshkruesi shkencëtaret austrohungarezë e paskan te regjistruar te folmen e tij. Gjuha e Udina Burburit nuk ka qene sllave, ajo ishte ILIRISHTE E ROMANIZUAR. Sigurisht qe Dalmatet para romanizimit e kan folur Ilirishten . Ne nuk kemi te ruajtur gjuhen Ilire te shkruar po nëpërmes latinishtes kemi te ruajtura shume fjale Ilire, posaçërisht toponimet ne baze te se cilave mund te mësojmë shume për gjuhen Ilire. ( lajm gazetaresk )
Por, për njeriun e përmendur thuhet se ishte i fundit e fliste i gjuhë e familjes së vet; kur kërkon në referenca të ndryshme atë na e paraqesin ose italian , ose kroat.
Po si mundi një familje kroate apo italiane të fliste gjuhën Dalmate tashmë të vdekur.? Por neve nuk kemi kohë as vullnet e as para që të mirremi me diçka që i del krah kësaj mbetjeje iliro -pellazge ( neve , pra ! që aq pak kemi mbetur ) dhe që përditë e më shumë po zvogëlohemi.
I ndjeri, Tuone Udanina – Burbur para vdekjes e kishte lënë gjuhën e vdekur dalmate ( ilirishte e romanizuar ) të shkruar nga Prof. Ivo Antonit :
Ja se si dukej ajo L“Ju sai Tuone Udaina de saupranaum Burbur, de jein sincuonta siapto, feilg de Frane Udaina, che, cun che el sant muart el tuota, el avaja setuonta siapto jein. Ju jai nascoit intela cuosa del nuomer trianta, de la cal che se venaja a la basalca, e naum foit tuont a luntun la maja cuosa. Foit dik puas a luntun. Cun che ju jera jaun de dikduat jein, ju jai duot el prinsiap de zar fure de la maja cuosa, a spuas con certjan troki e troke; nu stujaime in cunpanaja alegar e jucurme luok co le buole. Dapu ju jai lassuot cost juk e ju jai duot el prinsiap de zar in ustaraja a bar el mezul de vain, e a jucure a la maura; e feinta la missa nuat e calco cal feinta el dai, tota la nuat stujaime in cunpanaja feinta dik e dikdu troki. Dapu zajaime fure de la ustaraja; zajaime cantur sote le finiastre de la maja murauca… ( nuk e njof theksin e kësaj gjuhe fxh ) “
Për krahasim po e citoj të njejtën në italisht: “ Io sono Antonio Udina, ci i soprannome B., di anni 57, figlio di Francesco U., che, quando mori il (suo) babbo, aveva 77 a. Sono nato nella casa (del) numero 30, della via che mena (si viene) alla chiesa, e non e (?) tanto lontano la mia casa: e lontana 10 passi.
Quand’ero giovanotto, di 18 a., principiai ad uscir di casa mia, (e andavo) a gironzare con certi ragazzi e ragazze; noi si stava in compagnia allegri e si giocava alle palle. Poi lasciai questo giuoco e principiai ad andare all’osteria a bere il bicchier di vino e a giocare alla mora, e fino alla mezzanotte e talvolta fino a giorno, tutta la notte, si stava in compagnia, fin 10 e 12 ragazzi. Poi si usciva dall’osteria: si andava a cantare sotto alle finestre della mia amorosa…”
Kurse në shqipen e sotme kështu : Unë jam Antonio Udina me nofkën Burbur , 57 vjeç, i biri i Fran Udines , i cili i ka pasur 77 vjeç kur i ka vdekur i ati. Kam lindur ne shtëpinë me numër 30, në rrugën afër kishës e cila nuk është lage nga shtëpia ime. Është vetëm 10 hapa larg. Kur isha i ri në moshën 18 vjeç fillova të dal me shokë nga shtëpia për të bredhur me vajza e me djem . Shoqëria e jonë , të gjithë ishim të gëzuar, dhe luanim edhe me top. Më vonë filluam të shkonim në kafeteri dhe pini verë , ndonjëherë deri në mesnatë , ose deri në mëngjes, apo të tërë natën se bashku 10- 12 të rinj që ishim. Pastaj dilnim nga kafeteria , shkonim t`iu këndonim të dashurave ndër dritare “
Shkrimi im është vetëm informative dhe udhërrëfyes për gjeneratat e reja se si të gjinden në diplomimet e tyre në master . Të bëjnë diçka të vlershme për historinë tonë.
Për të interesuarit , nje copez shkrimi nga Enciclopedia Italiana dhe literature e nevojshme dhe e bollshme për këtë gjuhë të zhdukur . Vetëm ne, nuk kemi ne shqipe.
Fahri Xharra , 02.12.15
Gjakovë
Referencat:
– http://arhiv.slobodnadalmacija.hr/20050523/mozaik04.asp
-Einführung in die romanische Sprachwissenschaft By Lorenzo Renzi
-Capitoli di linguistica generale By Giovanni Gobber
– Etudes de linguistique roumaine By Sextil Puscariu
– Sopravvivenze linguistiche arbëreshe a Villa Badessa By Carmela Perta, Simone Ciccolone, Silvia Canù
– DALMATICA, LINGUA Enciclopedia Italiana (1931 )di Carlo Tagliavini
– http://www.istrianet.org/istria/illustri/bartoli/index.htm
– MULJACIC´, Zarko (2000): Das Dalmatische. Studien zu einer untergegangenen Sprache. Köln, Weimar, Wien
– http://publicacions.iec.cat/repository/pdf/00000013/00000059.pdf
DALMATICA, LINGUA
Enciclopedia Italiana (1931)
di Carlo Tagliavini
DALMATICA, LINGUA. – Col nome di dalmatico intendiamo l’idioma neolatino preveneto della Dalmazia oggi estinto, formatosi dalla diretta continuazione del latino sulla costa dalmata completamente romanizzata. Dante non fa alcun cenno al dalmatico nel De vulgari eloquentia, ma già alcuni storici delle crociate, viaggiatori, ecc., parlano, dal sec. XII in poi, del “latino” o “romanzo” o “franco” della Dalmazia, e specialmente delle città di Zara, Spalato, Ragusa e Antivari. Per Veglia, il Giustiniani (sec. XVI) afferma che esiste “un idioma proprio, che assomiglia al calmone…”.
L’area di questa lingua doveva essere limitata alla costa e alle isole, partendo dal sud di Fiume e giungendo fino a Cattaro, o più probabilmente ad Antivari. In favore d’una maggiore estensione del dalmatico a sud di Cattaro, in territorio ora linguisticamente albanese, parlano i caratteri fonetici dei toponimi latini dell’Albania settentrionale. La lingua dalmatica ha avuto la forza di resistere in quei territorî in cui era meno minacciata dall’invadente slavo, poiché, se è vero che la venuta degli Slavi risale al sec. VII, è altrettanto vero che questi, per lungo tempo, non osarono avventurarsi fino al mare. Premuto dalla parte della terraferma dallo slavo; a sud, sebbene lievemente, dall’albanese, ma specialmente dalla crescente penetrazione veneta, il dalmatico si ridusse ad essere parlato in poche oasi. Quando si spense anche lì? Mancano prove certe per rispondere; a Zara, per es., che subì fortemente l’influsso veneziano, assai presto; a Ragusa, che non fu che brevissimo tempo alle dipendenze dirette di Venezia, solo sul finire del sec. XV, e infine a Veglia, in una parte del popolo minuto, fino ad assai tardi; l’ultimo vecchio che parlava il veglioto, Antonio Udina detto Burbur, morì nel. 1898.
I documenti che abbiamo del dalmatico non sono che saggi d’una lingua moribonda. Questa lingua ha tuttavia esercitato, quando era ancora fiorente, un notevole influsso sugl’idiomi che sono venuti a contatto con lei. Nel serbocroato (e specialmente nel dialetto di Ragusa) si trovano numerosi elementi dalmatici, facilmente riconoscibili dai posteriori elementi veneti per le peculiarità fonetiche (per es., kupijerta del serbocroato di Ragusa proviene dal dalmatico – cfr. vegl. kopiarta -, mentre kuvertache si ode ad Arbe, Lombarda, ecc., deriva dal ven. koverta); alcuni elementi dalmatici si conservano tuttora nel veneto di Veglia.
