“Katër shekuj me pare, ndodhi nje skene tmerri, si ne filmat me horror: mbytja ne Drin nje mbytje e pakuptimte dhe krejt e dyshimte, e nje Heroi te veprimit dhe mendimit kombëtar, Pjetër Budit. Kapërcehet kështu rasti alibik i aksidentit, po te kemi parasysh hetimet e pasvdekjes te Vatikanit si dhe faktin ngulmues dhe gati kryengritës te Budit, i cili fare pak kohe para vdekjes kishte bere Kuvendin e Tri Dioqezave (Shkodrës, Lezhes, Zadrimes), per mospranimin e klerikëve qe nuk ishin etnikisht shqiptare, pikërisht ne trojet shqiptare. ( Dr. Moikom Zeqo )
Në përzgjedhjen time të figurave të ndritshme shqiptare jam i nisur nga një shikim shumë kritik i veprimtarisë së tyre. Mua më interesojnë posaçërisht figurat fetare gjatë shekujve që krahas predikimit nuk e harruan rrugën e kombit , gjuhën dhe historinë e tij . Pjetër Budi është një nga vullnetet me te mëdha, një figure e fuqishme e kulturës kombëtare shqiptare. Ai përjeton një shkëlqim te ri te përtej vdekjes. Na dallgëzon Drinin e gjakut ne trupin e kombit. Na dritëson qe nga brenda.
Si mos ta kujtosh një njeri të madh si Pjetër Budi kur figura e të cilit ngrihet si shembull heroizmi e vetëmohimi për vendin dhe popullin e vet, duke u bërë në disa drejtime pararendës i rilindësve.
Si mundesh që mos ta kujtosh Pjetër Budin “një njeri pa varr, fantazma e tij e shenjte është mes një katafalku ujerash te kobshme te Drinit, mbase nje metafore e përmbytjes se përbotshme te Noes, veçse ne ketë rast, Budi nuk arriti te shikonte pëllumbin me gjethen e ullirit ne sqep, ndonëse e tejkalon shembullin biblik te shpëtimit nëpërmjet librave te tij.” (M.Z.)
“Kur u nisa prej këtyre vendeve, fort m’u lutën ata kryetarë fisesh, si dhe disa kryetarë myslimanë, që t’ia shfaqja Papës ose ndonjë princi tjetër këtë dëshirë të tyre e t’u lutesha që të na sigurojnë mbrojtje e ndihmë … për t’u çliruar. Dhe jo vetëm të krishterët, por edhe të parët e myslimanëve… Të gjithë duan të dalin një herë e mirë prej kësaj gjendjeje të mjeruar ose të vdesin me armë në dorë. “ . Pjetër Budi kërkonte shpëtim kombëtar
Si mundesh e të mos e kujtosh Pjetër Budin i cili Pengesë serioze për zhvillimin dhe përparimin e vendit dhe të kulturës kombëtare, përveç pushtuesit osman, Budi, shikonte edhe klerikët e huaj, që shërbenin në famullitë shqiptare. Këta, duke shpifur e duke përçmuar vlerat kombëtare të popullit tonë, cënonin sedrën e shqiptarëve, mundoheshin t’i përçanin ata dhe të dëmtonin përpjekjet e tyre për çlirim. Në këto rrethana, Budit iu desh të luftonte në disa fronte: edhe kundër pushtimit të huaj, edhe kundër Vatikanit e të dërguarve të tij në Shqipëri. Prandaj më 1622 organizoi një mbledhje të të gjithë klerikëve shqiptarë të zonës së Shkodrës, Zadrimës, e Lezhës dhe i bëri të betoheshin e të nënshkruanin një vendim se nuk do të pranonin kurrë klerikë të huaj. Rrjedhimet e këtij vendimi të guximshëm u dukën shpejt. Forcat kundërshtare u bashkuan në një front të përbashkët, duke përdorur si mjet valët e rrëmbyeshme të Drinit, për ta eliminuar Budin në një ditë të dhjetorit të vitit 1622.”
Pra të heshtim për një njeri jeta e të cilit i është kushtuar fund e krye çështjes shqiptare. Programi fisnik i gjithë kësaj veprimtarie atdhetare mund të përmblidhen në këto fjalë që shkroi me dorën e tij: “…aqë sa munda luftova me gjithë zemër jo për qishdo lakmi e lavdi të mrazët, po me një të madh dëshirë për ndihmë atdheut e të gjuhës sonë„.
Sikur ne sot që ballafaqohemi me fenë e cila po mundohet me çdo kusht të merr ndër kontroll jetën tonë ashtu ishte edhe kur Pjetër Budi (1566 – 1622) jetoi në një periudhë lëvizjesh të mëdha të botës së krishterë: reformës dhe kundërreformës. Në kohën kur ai i botoi tri veprat e përkthyera “Doktrina e krishterë” (1618), “Pasqyra e të rrëfyemit” (1621) dhe “Rituali roman” (1621), poezitë, parathëniet dhe pasthëniet origjinale, kisha në Evropë kishte një ndikim të gjerë e të thellë në çdo aspekt të jetës së njeriut. Kjo ndodhi sidomos pas Koncilit të Trentos (1554 – 1563) kur ajo mori nën kontroll dhe në mbrojtje artet në përgjithësi, brenda tyre dhe artin e fjalës, letërsinë.”
Si mundesh që sot të mos flasësh për Veprat e Budit që janë kryesisht përkthime ose përshtatje të lira tekstesh fetare, por qëllimi i botimit të tyre është, në radhë të parë, qëllim kombëtar. Pra kombi !!!!
Secila kohë i ka vuajtjet e saja ; deri na sot në shkollat tona kemi mësimdhënës të pa përgatitur , të pa aftë , qëllim keqin asht edhe Budi e shihte të njëjtën gje tek klerikët e kohës ; dhe mundohej qe krijimtaria e tij t’u shërbenin klerikëve në Shqipëri për ngritjen e tyre profesionale në shërbesat fetare, por më tepër do t’i shërbenin ruajtjes së gjuhës shqipe, që shprehte në atë kohë shtyllën kryesore të kombësisë, do t’u shërbenin përpjekjeve për çlirimin e vendit, zhvillimit e përparimit të arsimit dhe kulturës së popullit shqiptar, që ky të mos mbetej më prapa se popujt e tjerë.
Pjetër Budi , para katër shekujsh e kishte qëllimin e pastër kombëtar , kur thotë se librat shqip do t’i shërbenin kur të kthehej në viset e Shqipërisë për të përgatitur kryengritjen e përgjithshme dhe për të fshehur në sy të pushtueseve këtë veprimtari të lartë kombëtare Studiuesit e Budit na thonë: “Po të studjohen me kujdes veprat e Budit, duket qartë se shpesh herë ai del jashtë tekstit origjinal nga përkthen dhe përshkruan doke e zakone shqiptare, të cilat janë krijime origjinale në prozë. Kjo gjë bie më tepër në sy në veprën “Pasqyra e të rrëfyemit”, që ka një rëndësi të veçantë edhe për historinë e etnografinë. “
Si t`a harrojmë Budin , i cili “në faqet e fundit të veprës ka vendosur një letër të gjatë, afro 70 faqe ku shkruan plot dashuri për atdheun e popullin dhe ankohet për mungesën e shkollave dhe për klerin që nuk përpiqej t’u hapte sytë bashkatdhetarëve. “
Deri më sot letra është konsideruar si proza e parë origjinale në letërsinë shqiptare, që buron drejtpërdrejtë nga zemra e një atdhetari. Kjo e bën Budin shkrimtarin e parë të letërsisë shqiptare që lëvroi prozën origjinale. Në këtë letër pasqyrohen elemente të jetës shqiptare të kohës dhe ndihet shqetësimi i klerikut patriot për fatet e popullit e të gjuhës së tij amtare. Budi përshkruan traditat e zakone shqiptare, por, mbi të gjitha, ndalet në gjendjen e mjeruar ku e ka hedhur pushtimi i huaj dhe padija e popullit të vet. Për këtë gjendje ai akuzon edhe bashkëatdhetarët e vet “djesitë„ e “leterotetë„ (dijetarët e letrarët), që u vjen dore ta ndihmojnë popullin për të dalë nga kjo gjendje, por që nuk po bëjnë asgjë… Edhe në atë kohë ,po sikur sot kishte “djesitë„ e “leterotetë„ (dijetarë e letrarë).
Zef Skiroi, duke analizuar poezinë e Budit dhe perngjasur me “Parajsen e humbur” te Miltonit, shpreh mendim se ashtu si Miltoni stigmatizon figurën e urryer te Stjuarteve, ashtu dhe Budi urren dhe godet figurën e pushtuesve osmane pa asnjë kompromis, duke kaluar nga teologjia ne historine konkrete.
Edhe një gjë : Budi i frymezuar nga Ekleziasti, qe thote “Vanitas Vanitatum et Omnia Vanitas” (“Kotësi e Kotësive çdo gjë është e kotë”), tallet me pompozitetin e perandorëve, emrave te mëdhenj te historisë, personazhet e famshëm, te cilët nuk e kuptojnë se vdekja do t’i marre një dite, sepse vdekja i pret qe te gjithë.
Fahri Xharra,27.12.15
Gjakovë
