Në vitin 1913, kur kje njoftë Shqipnia e pamvarun nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër, Fuqitë e Mëdha menduen me i gjetë shtetit të porsakrijuem nji mbret. Mbas shumë këshillimesh e bisedimesh, prunë Princin Wied, nga nji dinasti e njohun europiane. Ky mbret, për rrethana të turbullta të Shqipnisë, por edhe t’Europës, nuk e pati mbretnimin të gjatë në vend të vet.
Për arsye të traktateve të mshefta të fqinjëve tanë, mbas Luftës së Parë Botnore, pamvarësia e Shqipnisë u shtrue përsëri në tryezën e bisedimeve ndërkombëtare. Si përfundim, iu njoft edhe nji herë pamvarësia e iu caktuen edhe kufijt ndër të gjithë cepat. Me drejtësi o pa drejtësi, Fuqitë e Mëdha, deri sot, nuk i janë përgjegjë kurrkuj, e aq mâ pak shqiptarëve.
Parlamenti i rí shqiptár, i ndamë në dy tarafe që luftojshin mes vedit për interesa e privilegje, i njajtë si ai i viteve 1921-1924, filloi me bâ ligje parlamentare të cilat i quejti “paketë ligjesh kushtetuese”. Presidenti Sali Berisha pati shansin e madh këso here me e pajisë shtetin shqiptár me nji kushtetutë të vërtetë kombëtare, por e humbi busullën. Ai nuk desht ta kuptojë se partitë politike nuk janë ato që paraqesin në të vërtetë interesat kombëtare. Për popullin shqiptár ato janë si skuadra futbolli, të cilat kanë ndër stadiumet e ndryshme të vendit tifozat e vet, por populli tre milionësh âsht tepër larg këtyne lodrave të quejtuna lojna politike, ku sundojnë vetëm interesat e disa grupeve o klaneve. Presidenti, tue shpresue në prestigjin personal që kishte fitue, si dhe në besimin e popullit si nji demokrat i kulluem, e paraqiti ketë “projekt kushtetute” për miratim në referendum popullor.
Me 30 mars 1991 u zhvilluen “zgjedhjet e para të lira”, ndër të cilat Partia Socialiste e Fatos Nanos (ish-Partia e Punës) fitoi rreth 70% të votave. Partia Demokratike e Sali Berishës muer pjesë në parlamentin e rí, pra i njofti legale zgjedhjet. Ndërkaq nuk i njofti populli shqiptár. Ky, i bashkuem rreth flamurit të sindikatave të pamvaruna, e shtërngoi Nanon me dhanë dorëheqjen dhe me zhvillue mbrenda vitit të tjera zgjedhje. U formue “Qeveria e Stabilitetit Kombëtar” me Ylli Bufin në krye.
Me 22 mars 1992 u zhvilluen “zgjedhjet e para të lira” ndër të cilat fitoi Partia Demokratike e Sali Berishës me mbi 60% të votave. U formue “qeveria e parë e mjekëve”. Këta kishin teprue si intelektualët mâ të pamvarun. Regjimi i Hoxhës këtyne u kishte lanë me i këqyrë hallet e popullit me nji vizion mâ human; disa bilè i kishte nxjerrë jashtë shtetit për specializim, mbasi ai vetë ishte i sëmundë e kishte nevojë për mjekë të mirë. Ndërsá intelektualët e tjerë duhej të mendojshin të gjithë me kokën gjeniale të Hoxhës.
Ashtu letrarët e shkrimtarët, sado talent që të kishin, duhej t’i këndojshin atij; aq mâ tepër historianët, që do të shkruejshin e mësojshin “historinë legjendare”; edhe gjûhëtarët e shkretë, që do të bâjshin rregulla drejtshkrimi në atê kallëp që u kishte pregatitë ai, përndryshe do të quheshin “reaksionarë”, mbasi gegët katolikë përfaqësojshin “reaksionin”; sa për juristët, ata të gjithë ishin të zgjedhun nga familje xhelatësh dhe xhelatë do të baheshin; parulla në fuqi: “drejtësia në shërbim të popullit”. Sa për ekonomista, ata pregatiteshin si llogaritarë kooperativash ose, në rastin mâ të mirë, shefa ndërmarrjesh nacionale; planet e zhvillimit ekonomik të vendit i hartonte Partia.
Mos të çuditemi, prandaj, që intelektualët mâ liberalë të dalun nga shkollat komuniste ishin mjekët. Kishte prej tyne që e kaluen jetën edhe ndër burgje të tmerrshme. Në të vërtetë, mjekët duhen nderue si grupi mâ i zgjedhun i inteligjencies shqiptare në kohën e tiranisë, por… Por ata duhet të jenë të vetëdijshëm për njoftunitë që kanë, dhe jo me hî n’e huejën, ku dijnë pak ose aspak. Këtu kje nji gabim i madh. Tue marrë pushtetin, politikanët shqiptarë menduen se kishin fitue edhe dije të reja politike. Qeveria e mjekëve i dha aq lirí popullit, sa nuk e njofti mâ qeni të zonë. Lirí feje, lirí fjale, lirí ndërgjegje, lirí shtypi, lirí tregu, lirí…
Populli rob shqiptár a ishte i pregatitun për aq lirí? Për këtë nuk e çau kryet kush. Liria e ndërgjegjes u kuptue se individi kishte të drejtë me përmbysë çdo ligjë morale e mos me iu bindë asnji ligje shtetnore. Kështu grupe mafioze të hueja gjetën terren të përshtatshëm për me organizue edhe në Shqipní grupe homologe për kontrabandën e drogës, të femnave, të fëmijëve, për prostitucionin dhe tregtinë e organeve trupore për transplantim. Tregu i vizave pushtoi të gjithë vendin. “Njeriu i ri” shqiptár, i dalun nga farka e kalitjes “të materializmit shkencor”, e gjet tash këtu te “fitimi”, te “parja” idealin e vet. Para këtij ideali materialist u zhdukën të gjitha tjerat e nuk pati mâ atdhé, fé, as popull, as kulturë, as përparim, as dije e as art, as ndjenja njerëzore. Administratorët e rij të shtetit shqiptár menduen se kjo kje rrugë e mbarë.
Vetëm Tirana u mbush me tetë mijë kjoska. Këto u banë qendrat zyrtare të biznesit, madje të “politikës së re” shqiptare. Këtu u puqën si liderët e partive, si “pushtetarët” edhe “opozitarët”, këtu parlamentarët, këtu gazetarët e thashethemeve, këtu kontrabandistat e këtu kriminelat, këtu bâhej korrupsioni i madh shkatërrues. Për t’u lëshue vend këtyne kjoskave u prishën parqet e natyrës dhe lulishtet zbukuruese të kryeqytetit. Kjoska u bâ simbol i lirisë demokratike shqiptare.
Në ketë situatë të bukur lirije u themeluen edhe “Firmat e mëdha rentiere” ose, si po thirren sot, “skemat piramidale”; vështimi i vërtetë i këtyne emërtimeve, i thanun shqip, âsht shoqata mashtruese.
Shembullin e parë të këtyne firmave e pruni në Tiranë “Iliria Holding SA” (Hajdin Sejdia) në vitin 1990-91 e cila, si kujtim të vogël, na la të hapun gropën e madhe në mes të Tiranës, simbol profetik që të tregonte se ku e mâ zí se aq do ta çonte popullin shqiptár nji “ekonomi” e tillë.
Këto firma u themeluen me dije e miratim të qeverisë, u mbështetën prej saj dhe iu bâ propagandë në RTV shqiptár; disa kjenë pjesëmarrëse edhe ndër delegacionet qeveritare ekonomiko-financiare, kulturore, madje edhe ushtarake, ndër shtete të hueja; veprimtaritë e tyne u inaguruen nga krenët e demokracisë; “Miss Europa” kje manifestimi mâ triumfal i këtyne firmave që nganjiherë u nënshkruen edhe si “fondacione bamirëse”; muerën pjesë aktive edhe në blemjen e objekteve të ndryshme shtetnore, por që pothuej të gjitha dergjen aty gjithnji pa shpresë rimëkambje të ndonji vepre industriale me vlerë.
Këto firma nuk muerën ndonji kontratë të madhe me qeverinë për rindërtimin e vendit, për të cilin, me sa u pa, nuk interesohej fort qeveria e mjekëve demokratikë. Kështu deri rrugët e qytetit u shkatërruen mâ zí se ato të katundeve; nuk u punue asnji urë, asnji qandër administrative shtetnore, tash pesë vjet vendi mbet pa dritë, pa ujë, pa telefona, pa shërbime komunale, pa pyje, pa miniera, pa banesa, pa shkolla, pa institucione kulturore. Shqipnia u kthye jo vetëm politikisht e administrativisht, por edhe fizikisht në gjendjen e viteve 1921-1925, ndërsá buletinet statistikore të anuarëve ndërkombëtar raportonin se Shqipnia xente vendin e parë në progresin ekonomik mes shteteve ish-komuniste.
Por vepra mâ e madhe e këtyne fondacioneve ishte akumulimi i të gjitha fitimeve e kursimeve personale të popullsisë shqiptare, tue fillue që nga paret e ndyta, fitue me trafikun e drogës, me grabitjen e shitjen e femnave, e deri te kursimet e vogla të punëve robnuese të emigrantëve. Mbas nji periudhe korrektësie mashtruese, nji pjesë e madhe e shqiptarëve filloi të mendojë seriozisht se kapitalizmi po ishte nji sistem ekonomik në të cilin çdo familje mund të jetojë pa punë, mjaft që t’i vendosë paret e veta ndër inkubatorët e këtyne fondacioneve. Kjenë shumë që shitën edhe shtëpitë e veta (të vogla) për me trefishue kursimet e kështu me jetue sot e me mendue për nesër. Pra, u duk nji shpikje e ré, nji sukses i madh i ekonomisë kapitaliste të demokracisë së ré shqiptare.
Ndokush hodhi fjalën e ngjalli dyshimin se ky veprim ishte riciklim paresh të ndyta, por Presidenti e siguroi popullin tue deklarue botnisht se parja shqiptare ishte “më e pastra në botë”.
Por ja që nuk ecë gjithmonë kungulli mbi ujë. Mashtrimi duel në shesh kur u fillue kontrolli i depozitave bankare. “Firmat rentiere”, “fondacionet bamirëse”, deklaruen falimentimin; ekonomija demokratike e fajdeve u shemb tue lanë duerthatë nji pjesë të madhe të popullsisë shqiptare. Ndonji nga krenët e mashtrimit u largue me pasaportë diplomatike në drejtim të panjoftun. Populli zbriti në rrugë e ndër sheshe me kërkue paret e veta. Partitë në opozitë gjetën çastin e përshtatshëm për t’i frye zjarrit dhe i banë thirrje popullit që të rrxohej qeveria. Kjo nuk gjeti ndonji rrugëzgjidhje të ndershme e as nuk pati kurajon e gjakftohtësinë për të dhanë dorëheqjen, por nxuer nga librat parimin dogmatik të Hoxhës: “partia gabon, por ajo vetë i qorton gabimet e në asnjë mënyrë nuk ia lëshon pushtetin në dorë armikut”. Presidenti deklaroi se kurrë nuk do të pranonte koalicion me socialistët.
Presidenti e muer mbi vedi nji pjesë të fajit kur u zotue publikisht se shteti do të paguante nga 56% deri në 65% të depozitave të popullsisë. Çdo politikan âsht njeri i gabueshëm si gjithë të tjerët. Por gabimet e politikanit kanë pasoja të mëdha shoqnore dhe nuk kalohen me nji “pardon”. Çdo politikan i ndershëm, kur pranon gabimin, jep dorëheqjen dhe e liron vedin nga politika. Të mos hequnit dorë nga pushteti nga ana e politikanëve të dështuem e ndezi zjarrin edhe mâ shum. Partitë politike zbritën në sheshe për ta marrë pushtetin me çdo kusht. Populli i pezmatuem, se tashmâ kishte humbë çdo shpresë për me jetue pa punue, u çue në revoltë dhe në Vlonë e në Jug, mbas grevës, kapi armët. Parlamenti shpalli gjendjen e jashtëzakonshme dhe mobilizoi forcat ushtarake. Me 9 mars Partia Demokratike e pranoi koalicionin me opozitën. Në pragun e nji lufte civile shteti shqiptár u shemb krejtësisht mbrenda pak orëve të datës 12 mars 1997, tue u zhdukë si krypa n’ujë qeveri, polici, ushtrí, forca të ndërhymjes së shpejtë, administratë, zyrë, banka etj. Vijonin me punue vetëm kjoskat! U shkatërruen depot e armëve, deri edhe burgjet; Shqipnia vendosi nji “rekord” të ri: u bâ i vetmi vend në botë pa burgje! Presidenti lëshoi kushtrimin e thirri me urgjencë forcat ushtarake t’Europës.
Pushteti demokratik i “mjekëve specialistë” e dërgoi Shqipninë në repartin e reanimacionit. Aty po vazhdon gjithnji, e pasigurt nëse ndihma e huej mund e shpëtojë nga katastrofa e përgjithshme. Politikanët partiakë shqiptarë mendojnë se nyjen gordiane të politikës së mbrendshme të Shqipnisë e kanë në dorë “zgjedhjet parlamentare”. Përsëri gabojnë.
Çelësi i vërtetë i të gjitha çashtjeve në politikën shqiptare âsht Ligji themelor i çdo shteti: Kushtetuta Kombëtare, e cila na ka mungue që në vitin 1913 dhe vazhdon të na mungojë.