Gjuha shqipe ka krijuar latinishten edhe greqishten si gjuhë artificiale në antikitet

Gjuha shqipe ka krijuar latinishten edhe greqishten si gjuhë artificiale në antikitet.

Në shekullin e 5 p.e.s. është krijuar greqishtja e vjetër në Athinë edhe pastaj në shekullin e 4 p.e.s. është krijuar latinishtja në Romë. Asnjë popull nuk i ka folur këto gjuhët artificiale latinisht edhe greqisht sepse latinishtja edhe greqishtja ishin vëtëm gjuhë të shkruara që i përdornin dijetarët edhe elitat politike.

Nga latinishtja janë krijuar si gjuhë të folura të gjitha gjuhët romane si italishtja, frëngjishtja, spanjishtja, portugalishtja, katalonishtja edhe rumanishtja. Të gjitha fjalët e këtyre gjuhëve romane janë të krijuara plotësisht nga gjuha shqipe.

Pasi u krijua latinishtja si gjuhë artificiale në antikitet në Romë gjuha e folur ka qënë italishtja antike qe njihet si “latinishtja vulgare” që domethënë “latinishtja popullore”. Edhe shkenca e gjuhësisë zyrtare e pranon që latinishtja e folur në antikitet ishte e ndryshme nga latinishtja e shkruajtur. Por meqënëse nuk ka shkrime të latinishtes së folur shkenca e gjuhësisë zyrtare thotë që nuk njihet latinishtja e folur në antikitet. Elita e Romës e bëri qellimisht ndryshimin mes gjuhës latine të shkruar edhe gjuhës së folur që vetëm të shkolluarit në latinisht mund të lexonin edhe të shkruanin.

Gjuhët romane kanë shumë më shumë ngjashmëri me italishten se sa me latinishten sepse ato nuk janë krijuar direkt nga latinishtja por nga italishtja antike pra “latinishtja vulgare”. Në mesjetë italishtja nuk ka pasur influencë te gjuhët e tjera romane edhe prandaj nuk është e mundur që gjuhët romane të jenë krijuar nga latinishtja e shkruajtur.

Gjuha shqipe i ngjante në antikitet më shumë gegërishtes pra dialektit verior edhe prandaj shumë fjalë të latinishtes edhe greqishtes shpjegohen me dialektin verior të shqipes.

Fjalët latine edhe italiane janë fjalë të bashkuara të shqipes ose janë gati njëllojë si fjalët e shqipes.

Këto janë shumë fjalë të latinishtes edhe të italishtes që janë krijuar nga bashkimi i fjalëve të shqipes ose janë fjalë të shqipes me pak ndryshime:

venerare – vë ner – vë nder – nderon

memoria – me mor – të marrësh në kujtesë – kujtesa

mercatus – mer ka – merr ka – ku ka për të marr – ku ka për të blerë – tregu, në italisht është “mercato

vedere – vë re – vëren, shikon

opera – o bër – osht bërë – vepra

miraculum – mira – e mira – mrekullia, latinishtja e italishtja nuk e kanë fjalën “mirë” por shqipja e ka, në italisht është “miracolo”

monumentum – mon ment – mbon mend – mban mend – monumenti

vita – vit – jeta, fjala shqipe “vit” është marr për ta pasur latinishtja për fjalën “jeta”

eta – jeta – mosha, fjala shqipe jeta është marr për ta pasur latinishtja per fjalën “mosha”

lingua – lin gua – gjuha e lindur – gjuha, e folura

membrana – me mbran – me mbron – të mbrosh – cipa që mbron rreth e rrotullë

eruditus – e ru dit – e ruan diturinë – një njeri që di shumë edhe e ruan diturinë
studiare – shty dija – shtyn dijen – e shtyn më tej diturinë – mëson, edhe etimologjia zyrtare indoeuropiane kështu e shpjegon fjalën “studiare” por pa thënë se fjalët “shty” edhe “dija” janë shqip

migliore – më mirë, por latinishtja e italishtja nuk e kanë fare fjalën mirë por shqipja e ka

sapere – zap – dicka që e ke, dicka që e di – di, të dish gjëra
banditore – ban dit – ban të ditur – lajmëtari që bën të ditur lajmet

debere – do bërë – duhet bërë – duhet, detyrohet, kjo fjalë latine është shumë e qartë nga shprehja shqipe “do bërë” që dicka duhet bërë edhe asnjë shpjegim tjetër nuk ka per këtë fjalë, në italisht kjo fjalë është “dovere” pra vetëm pak më ndryshe nga fjala latine “debere”

illuminare – il lum – yll lum – lum drite – rreze drite – ndriçon

mettere – me të – me atë – me diçka – vë me të – vë me diçka – vë diçka, vendos diçka në një vend

essere – ësh – ësht – është

dicere – di – thua atë që di – thotë, me thënë, në italisht është “dire”

facere – fa – ba – me ba – të bësh diçka – bën, në italisht është “fare”

cascada – ka shka – ka shkarë – ka rënë – vend ku bie uji

stimulus – shti mu lu – shtin mu lujt – shtin për të lëvizur – hosteni, edhe hosteni përdoret për të shtyrë kafshët në bujqësi

abolire – a bo lë – asht bo lënja e diçkaje – heq, kjo fjalë e ka kuptimin shumë qartë ne shqip

nobile – njo bë – njohur bën – fisnik, edhe fisnikët janë njerëz të njohur pra aristokratë

iniziare – i nis – nis diçka – nis, është shumë e qartë që kjo fjalë e ka kuptimin në shqip

ponere – pon – von – vën – vendos, vë diçka në një vend

posponere – pos pon – pos von – pas vën – vënë nga pas – vendos nga pas

apparere – a parë – asht parë – është parë – duket, shikohet

mangiare – ma hangër – me hangër – të hash – ha

dare – dha – me dhan – te japësh – jep

volare – vo lar – bo lart – bën lart – fluturon

arrivare – a rri va – asht rri va – është vajtur atje ku rri – arrin

origina – o ri gjë – osht rri gjë – atje ku rrinë gjërat në vendin e tyre – prejardhja, origjina

obscure – o bë skur – osht bë shkurr – është bërë errët – errët

principe – prin – princi, latinishtja e italishtja nuk e kanë fjalën “prin” por shqipja e ka

princeps – prin – udhëheqësi që prin – prijësi

evolution – e vo lut – e bo lujt – e bën të luaj – e bën të lëviz, të ndryshojë – evolucioni, në italisht është “evoluzione”

aspectare – a së pe – asht së parë – asht me parë – shikon duke pritur – pret, duke ndëjtur në pritje, në italisht është “aspettare”

lasciare – lash – me la – te lësh – lë, ta lësh diçka

tenere – të ner – të mer – të merr – të marrësh – të mbash – mban

guardare – gardh – ruan – gardhi është kufi për të ruajtur – vështron për të ruajtur

sentire – zen – zër – zëri – dëgjon, edhe zëri dëgjohet si zhurmë

parlare – par la – para la – para lë – lë fjalët përpara duke folur – me fol, flet

trovare – të ro va – të ru ba – te ruajtur bën – gjen diçka edhe e merr, e ruan – gjen

generare – gjën e re – një gjë e re – bën një gjë të re – krijon diçka të re

emergenza – e mer gjën – e merr gjënë – i merr gjërat me shpejtësi për të ikur – emergjenca
admirare – ad mir – atë mirë – admiron, adhuron një gjë të mirë, latishtja edhe italishtja nuk e kanë fjalën “mirë” por shqipja e ka fjalën “mirë”

sonare – son – zon – zan – zëri – bën zë, bën zhurmë

silenzio – s’i lën zë – nuk lë zë – nuk lë zhurmë – qetësia

passare – pas – lë pas – lë mbrapa – kalon

foresta – for est – for është – shumë është – pylli, “fora” ka kuptimin “shumë” në shqip edhe pylli ka shumë pemë

laguna – lagun – lagur – e lagura – e laguna – laguna, laguna është një sipërfaqe uji anës bregut të detit që është e ndarë prej detit nga një rrip toke

potere – bo të re – bën të re – mundesh, mund të bësh gjëra të reja

finire – fin – fun – fund – përfundon

seria – së ri – së rish – një gjë e bërë prapë ose e përsëritur – seria, gjuha shqipe e ka fjalën “ri” edhe fjalën “së” kurse latinishtja edhe italishtja nuk i kanë këto fjalë edhe prandaj nuk munden dot latinishtja edhe italishtja që ta shpjegojnë fjalën e tyre “seria”, por shqipja i ka të dyja këto fjalë edhe e shpjegon shumë saktë kuptimin e fjalës “seria”

privato – pri vet – atje ku prij vet – atje ku udhëheq vet – privat, edhe në hapësirën private i bën gjërat vet

producere – për duk – për dukjen e dickaje – për krijimin e diçkaje – prodhon

inventarium – in vent – në vend – inventari, kuptimi i kësaj fjale është numërimi i gjërave në një vend, në italisht është “inventario”

mandare – ma nda – me nda ose me shpërnda – i kalon gjëra dikujt tjetri

abbandonare – a ba ndon – asht ba ndan – është bërë ndarë – lë diçka, lënja e diçkaje është koncept shumë i qartë edhe këtë fjalë gjuha shqipe e shpjegon shumë saktë

andare – and – end pas diçkaje – shkon, ecën

prendere – pre ndër – merr ndër – merr ndër duar diçka – merr, “pre” në shqip është “preja” pra diçka që është marr

credere – kre – krye, koka – beson, mendon

mare – ma re – ma i rënë – më i rënë – më i ulët – deti, edhe deti është në nivel më të ulët se sa toka

semplex – s’e mpleks – nuk e perzien – e papërzierë – thjeshtë, kjo fjalë latine e ka shpjegimin shumë të qartë në gjuhën shqipe sepse është e përbërë nga fjalë të shqipes edhe në italisht kjo fjalë është “semplice” pra vetëm pak më ndryshe nga fjala latine “semplex”

complex – kom pleks – është e mpleksur – e përzierë, kompleks

domanda – do ma nda – do me nda një përgjjigje – pyetja

allargare – a larg – asht larg – largon

ludere – lujt – me lujt – luaj, të luash

terra – terr – e errët pra terr – toka, edhe toka është e errët

colonia – ko lon – ka lënë – është lënë – kolonia, edhe kolonia ështe nje vendbanim i themeluar pra një vend që është lënë për t’u banuar

pausa – pa u za – pa u zënë me diçka – pa u marr me diçka – pushimi, kuptimi i fjalës latine edhe italiane “pausa” është shumë i qartë në gjuhën shqipe sepse përbëhet fare qartë nga këto fjalët e shqipes

capire – kap – kupton, e kap diçka me mendje pra e kupton

acqua – akull – uji, fjala shqipe “akull” është marr për ta pasur latinishtja për ujin

pro, per – për, fjala shqip “për” është gati njëllojë në italisht “per” edhe në latinisht “pro” që janë vetëm pak të ndryshuara

castellum – ka shtjell – ka mbështjell – kështjella, edhe kështjella është e rrethuar pra e mbështjellur me mure, në italisht është “castello”

strata – shtra – shtrati – si shtrati i lumit – shtruar – rruga, edhe rruga është e shtruar, në italisht është “strada”

accendere – a që ndez – ndez diçka, edhe kjo fjalë është shumë e qartë në shqip

celebrare – çel e ba – çel e ba lojën – hap edhe bën lojën e ceremonisë

ceremonia – çel e mon – çel e mbon – çel, hap e mban ritualin e ceremonisë – ceremonia

piccolo – pik – pika – i vogël, fjala pikë/pika e shqipes është marr për të krijuar fjalën “piccolo” të italishtes

apertum – apur – hapur, në italisht është “aperto”

mignatta – mi njit – mi ngjit – shushunja, edhe shushunjat ngjiten pra kjo fjalë është shumë e qartë në shqip

varianza – var – varet – varësia, edhe varianca tregon varësinë prej diçkaje

variare – var – varet

imitare – i mi të – nji me të – një me të – një me atë – bën diçka njëjtë si atë – imiton

presente – pre she – prej sheh – para sheh – shikon para – shikon përpara – pranishëm

spongia – shpon gja – gjë e shpuar – sfungjer, edhe sfungjerët kanë vrima pra janë të shpuar edhe kuptimi i kësaj fjale të latinishtes është shumë qartë në shqip, në italisht kjo fjalë është “sfungero”
postea – pos tej – pas taj – pastaj, më vonë

laborare – la bo re – lë një bërje të re – lë një gjë të bërë të re – punon, në italisht është “lavorare”

battaglia – ba tej – bë tej – bën tej – beteja

presto – pre – prej, nga – shpejt

dia – dita

mela – molla

valore – vlera

venire – vjen

liga – lidhja

super – sipër, në italisht është “sopra“

libertas – liria

spata – shpata

tentare – tenton

mente – mendja

pagare – paguan

notte – nata, në gegërisht i thonë edhe “nota”

curia – ku ri – ku rri – vendi ku rrinte udhëheqja politike e Romës në antikitet, edhe kjo fjalë është shumë e qartë në shqip

securus – se kur – si gur – sigurt, në italisht fjala latine securus është sicuro kurse në dialektin venecian të italishtes është siguro, edhe kuptimi i kësaj fjale është shumë i qartë në shqip sepse shqipja e ka vet këtë fjalë edhe fjalët “si” dhe “gur” i ka vetëm shqipja edhe krahasime me gurin për gjëra të sigurta është shumë i arsyeshëm edhe i qartë
surdus – s’u ndi – nuk u dëgjon – shurdh, fjala latine “surdus” është vetëm një kopje e fjalës shqipe “shurdh” edhe shpjegimi “shurdhi – shundi – s’u ndi – nuk u degjon” është shumë i saktë për këtë fjalë, në italisht kjo fjalë është “sordo” pra vetëm pak më ndryshe se sa fjala latine “surdus”

funebre – fun e bere – fund e bërë – mortore, ceremoni për vdekje, varrosje

rivalis – ri bal – rri ball – rri përballë – kundërshtar, në italisht është “rivale” pra vetëm pak më ndryshe nga fjala latine “rivalis”

sempre – s’e mpre – nuk e pret – e paprerë – e tërë – gjithëmonë, edhe kuptimi i fjalës “gjihëmonë” është një kohë e pandarë edhe shpjegimi i kësaj fjale me gjuhën shqipe është shumë i qartë

në greqisht fjala “gjithëmonë” quhet “panda” edhe shpjegohet – pa nda – e pandarë – kohë e pandarë pra gjithëmonë, edhe fjala greke “panda” është e përberë nga këto dy fjalët e gjuhës shqipe edhe ky shpjegim me shqipen është shumë i qartë

calare – ka la – ka lënë – ulet, bie

canotto – ka not – varka që noton – varka

capacità – kap – kap aq sa mban – kapaciteti

caparra – kap ar – kap flori – kapari, depozitimi

capitare – kap – mledh

capitale – kap- kapitali

tanto – tan – tërë – shumë

tropo – tepër

desirare – desh – dëshira

molto – mo – ma – më shumë

volere – volit – e volitshme – do

dividere – di vi – dy bë – bën dysh – ndan më dysh – ndan

portare – port – bort – bart – të bartësh – të mbash – mban

spiegare – shpie gja – shpie gjë – shpie një arsyetim – jep një arsyetim – shpjegon

bevere – be ve – pi bë – pirje bën – pi

riparare – ri par – ri bar – ri barë – ri bërë – bërë prapë – riparon

imparare – i mpa – i mba – i mban – i mban njohuritë – mëson

posare – po za – po zë – po e zë – po e zë një vend me diçka – vendos, vë

casa – ka za – ka zënë – është e zënë – është e mbuluar – shtëpia, edhe shtëpia është e mbuluar pra e mbyllur

mons – mon – mol – mal – mali, në italisht është “monte”

montagna – mon tan – mol tan – mal tan – mal tërë – male tërësisht – shumë male – malësia

disciplina – dish i plin – dish i prin – dijes i prin – diturisë i prin – disciplina

avvenire – a vjen – asht vjen – është vjen – e ardhmja

avanti – a vant – asht vajt – është shkuar – përpara

amico – a mik – asht mik – është mik – miku, në latinisht është “amicus”

allentare – a lën – asht lënë – është lënë – është lëshuar – lëshon

angustia – a ngusht – asht ngusht – është ngusht – ngushtësia

arena – a rena – asht rëra – është rëra – arena, edhe arena është një vend i rrethuar ku ka rërë

neve – reve – e reve – bora, edhe bora bie nga retë pra bora është e “reve”

nebia – re bë – si re bërë – e bërë si reja – mjegulla, edhe mjegulla është si një re që takon tokën

totale – to tal – to tan – të tan – të tërë – tërësia, totali

rei – re – ru – ruan – mbreti, edhe mbreti ruan pushtetin dhe mbreterine, në latinisht është “rex”

creare – kre – krye – koka – krijon, edhe për të krijuar duhen mendime

usare – u za – u zë – u përdor gjërat – i përdor gjërat – përdor

cucina – ku zien – ku gatuhet, zien – kuzhina

crescere – kre sheh – krye sheh – kokën shikon – ngrihet

critica – kret – kryet – koka – kritika, edhe kritika bëhet me mendime

cumulare – ku mu la – ku me lënë – ku lë gjerat – ku mbledh gjërat – grumbullon

carrozza – ka rrota – karroca

etere – e tërë – hapësira e universit, edhe universi është i tërë pra i plot edhe i madh

eterno – e tërë – përgjithëmonë

fondare – fund – themelon, edhe themeli është në fund të një ndërtese

federare – fe dhe – fe jep – besën jep – bashkon

felone – fe lon – fe lënë – besën lënë – ka lënë besën – tradhëtari

lago – lag – liqeni, edhe liqeni ka ujë pra është i lagësht

lavare – la va – la ba – larje bën – lan

probare – pro ba – për ba – për bërjen e diçkaje – për të bërë diçka – provon, në italisht është “provare”

tolerare – to ler – të lërë – të lësh – toleron

lanciare – lan – lënë – lëshon, fillon

maturare – matur – rrit, bëhen të rritur, edhe të rriturit quhen më të matur se sa fëmijët

materia – mat – lënda, materia, edhe materia është e kapshme edhe mund të matet

offrire – afron – ofron, bën ofertë

manum – man – mban – dora, edhe dora mban gjëra, në italisht është “mano”

plurale – pluhur – shumësi, edhe pluhuri përbëhet nga shumë kokrra të vogla, nga kjo fjalë vjen edhe fjala “pluralizëm”

Në latinisht edhe italisht ka shumë fjalë që fillojnë me parashtesën con- që te disa fjalë bëhet com- për shkak të përshtatjes së tingullit me shkronjën tjetër pasuese. Kjo parashtesa con- është fjala “kon” e gegërishtes që domethënë “me qënë” pra “është”. Vetëm shqipja e shpjegon këtë parashtesë kurse latinishtja edhe italishtja nuk e shpjegojë dot. Shqipja i shpjegon edhe pjesët e tjera të këtyre fjalëve që latinishtja edhe italishtja nuk i shpjegojnë dot. Këto janë disa fjalë me këtë parashtesë:

contactare – kon tak – kon taku – kon takuar – është takuar – takon

convention – kon vën – e kon e vënë – është e vënë – është vendosur – vendosje, në italisht është “convenzione”

comparare – kom par – kom parë – është parë, është krahasuar – krahason

condition – kon dit – kon e ditur – është e ditur – kusht, edhe kushtet janë gjëra që dihen, në italisht është “condizione”

conoscere – ko njo – ka njoh – ka njohje – njeh

compiere – kom bërë – e bërë, e përfunduar – përfundon

comprare – kom prur – diçka është sjellë, është blërë – blen

completare – kom plet – kom plot – është e plotë – plotëson, kjo fjalë latine edhe italiane është shumë e qartë që përbëhet nga këto fjalët e gjuhës shqipe

commentare – kom ment – kom mend – dhënie mendimi – komenton

concept – kon cept – kon qept – e kon e qepur – është e qepur – mendime të qepura ose të lidhura bashkë – koncepti

conspirare – kon shpir – kon e shpirë – është e shpirë – është e çuar, e kurdisur – konspiron

consonne – kon zon – kon zan – është zëri – bashkëtingëllorja

convento – kon vend – është vend – kuvend

comparsa – com par – con e parë – është e parë – pamja, dukja

compacto – kom pak – kon pak – kon e pakët – është e pakët – është e mbledhur – kompakt

condonare – kon dhon – kon e dhon – është e dhënë – fal huadhëniet

condanna – kon dhan – kon e dhan – është dhënë – është dhënë dënimi – denimi

confessare – kon fe – është fe – është besë për të rrëfyer – rrefen

confederazione – kon fe dhe – kon fe dhënë – është dhënë besa – bashkësia, konfederata